Chút suy tư về việc hướng dẫn các em

 

Chút suy tư về việc hướng dẫn các em

Một câu chuyện khá hi hữu đã xảy ra ở Mỹ gần đây, là có 1 bà mẹ đòi kiện trường và cô giáo vì con gái của bà mới 3 tuổi mà đã biết nhận diện chữ O. Nghe qua thì rất vô lý, sao không cảm ơn cô giáo mà lại đòi kiện! Nhưng ý của bà mẹ ở đây là trường đã dạy con nít quá sớm, tuổi của nó nhìn chữ O chỉ nên hiểu là vòng tròn như trái trứng. Bà muốn báo động là giáo dục trẻ em ngày nay cần được chú ý hơn, đừng để trẻ em thành trái chín ép trước thời hạn, nhất là việc dạy về tính dục trong trường học.

Chúng tôi cũng có quen vài gia đình cha mẹ là giáo sư, y tá... Họ không cho con cái xem TV trước 5 tuổi, mà bắt chúng đọc sách, nghe tiếng sóng biển, gợi trí tưởng tượng và rất cứng rắn không cho trẻ em tiếp xúc với phim ảnh, chơi games điện tử... cho tới khi đủ tuổi. Tôi có theo dõi các gia đình này mấy năm nay và thấy các cháu rất ngoan, có cá tính, thích đọc sách, điểm ở trường được cao.

Vậy trước sự phát triển vượt bậc của khoa học kỹ thuật, đặc biệt trí tuệ nhân tạo AI, chúng ta nên làm gì để giúp các cháu? Làm sao để hiểu về trí tuệ nhân tạo mà không lạm dụng, làm sao đối phó bạo lực học đường? Làm sao để dạy trẻ đúng tuổi, đúng trình độ, đúng hoàn cảnh... Tất cả là vấn đề lớn cần được quan tâm nhiều hơn.

Cách đây 30 năm, nếu một đứa trẻ tò mò muốn biết tại sao trời mưa, thì cha mẹ bảo con hãy ra thư viện tìm sách để đọc, hoặc hỏi thầy cô. Quả thế, khi xưa trường học chủ yếu dựa vào thầy cô và sách vở. Học sinh được rèn luyện sự kiên nhẫn: tra từ điển, ghi chép từng dòng, làm đi làm lại một bài toán cho đến khi hiểu. Nhưng ngày nay, chỉ cần vài giây gõ vào màn hình, trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ trả lời ngay, kèm theo hình ảnh, sơ đồ và cả video minh họa. Trẻ em đang lớn lên trong một thế giới mà kiến thức nằm ngay trong lòng bàn tay, chúng có thể tự tìm hiểu dễ dàng. Nhưng cũng chính vì thế chúng ta lại phải đặt câu hỏi: Làm thế nào để giáo dục các em sử dụng AI đúng cách – để hiểu chứ không lạm dụng, để phát triển chứ không phụ thuộc?

Cùng lúc đó, một nghịch lý đau lòng đang diễn ra: trong khi khoa học tiến bộ vượt bậc, thì bạo lực học đường và những vụ nổ súng trong trường học lại tăng cao. Hình ảnh đáng lẽ phải thấy nơi trường học là tiếng cười, tri thức, tình bạn – thì nhiều nơi lại nhuốm màu sợ hãi. Phải chăng trong cuộc đua công nghệ, chúng ta đã bỏ quên trái tim trẻ thơ?

Trở lại chuyện trí tuệ nhân tạo và trí tuệ con người, AI có thể viết văn, giải toán, soạn nhạc, thậm chí trả lời triết học. Nhưng AI không biết yêu thương, không biết khóc, không biết xấu hổ khi làm điều sai, và cũng không biết hạnh phúc thật sự là gì. Vì vậy, giáo dục trẻ em về AI không phải là dạy chúng coi máy móc như một “ông thầy vạn năng”, mà phải hiểu AI chỉ là công cụ – con người mới là chủ.

Một em nhỏ dùng AI để viết bài tập mà không đọc lại, sẽ không trưởng thành trong tư duy. Một học sinh quen tra cứu mọi thứ trên mạng nhưng không rèn luyện sự kiên nhẫn và óc phán đoán, sẽ dễ thành kẻ “biết hết mà chẳng hiểu gì”. Và nếu chúng ta không khéo, thế hệ trẻ sẽ lớn lên với bộ nhớ đầy dữ liệu, nhưng trái tim rỗng tuếch.

Do đó, giáo dục ngày nay phải song song hai mặt, cần dạy trẻ dùng AI, hiểu biết về khoa học kỹ thuật nhưng cũng phải dạy trẻ biết làm người, biết sống tử tế và biết phân biệt đúng sai.

Hãy nhìn vào thực tế, với nguy cơ lạm dụng công nghệ, một số học sinh dùng AI để làm bài luận, rồi nộp mà không hề đọc qua. Nhiều trẻ em trở nên phụ thuộc vào điện thoại, máy vi tính, không còn khả năng tập trung khi ngồi học thật sự. Có em lại bị ảnh hưởng các trang mạng xã hội, tham gia những thử thách nguy hiểm, trò chơi vô bổ, bắt chước lời lẽ chế nhạo, bắt nạt bạn bè làm niềm vui.

Ngày nay, trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo, tri thức dường như quá rẻ. Một em học sinh có thể hỏi máy bất cứ điều gì, từ công thức toán đến tiểu sử một nhân vật lịch sử. Thế nhưng mọi người đều thấy nghịch lý là càng dễ tiếp cận tri thức, thì con người càng dễ coi thường tri thức.

Một đứa trẻ có thể thuộc lòng hàng trăm thông tin trên mạng, nhưng chưa chắc biết cách suy nghĩ phản biện, không hiểu sự khác biệt giữa đúng và sai, thật và giả. Một đoạn văn AI viết ra có thể trôi chảy, nhưng nếu các em không hiểu ý nghĩa, thì tri thức ấy không thuộc về em.

Lạm dụng AI, cũng như lạm dụng thuốc bổ, đều có thể biến điều tốt thành điều tai hại. Một đứa trẻ quen nhờ máy suy nghĩ dùm, tích tắc cho ra câu trả lời sẽ mất khả năng tư duy độc lập. Rõ ràng người lớn chúng ta ngày nay dùng máy định vị GPS lái xe, riết rổi không thuộc đường, không hiểu phương hướng. Chúng ta dùng máy tính nên quên cách tính nhẩm, quên các số phôn của người thân. Hồi xưa chúng ta chơi bắn bi, bán hàng chòi, nhảy dây ngoài vườn rất vui, thơ ngây, lành mạnh. Phần các em hiện nay chơi game nhiều nên bị nguy cơ sống trong ảo giác, thiếu kỹ năng xã hội, đắm mình trong thế giới ảo không biết về thực trạng bên ngoài. Và nguy hiểm hơn, khi công nghệ được dùng để tung tin giả, lan truyền bạo lực, thì trẻ em – những tâm hồn non nớt – dễ trở thành nạn nhân lẫn thủ phạm. Nếu giáo dục truyền thống quá nặng về học thuộc lòng, thì giáo dục hiện đại quá nặng về dựa dẫm công nghệ. Điều cần là phải có sự cân bằng: giữ lại kỷ luật, kiên nhẫn của ngày xưa, kết hợp với sự mở rộng tri thức nhanh chóng của ngày nay.

Song song với nỗi lo lạm dụng AI, bạo lực học đường đã trở thành căn bệnh ngấm ngầm. Ở nhiều trường học, các em không chỉ sợ bài kiểm tra, mà còn sợ bị bạn bắt nạt, bị quay clip chế nhạo, bị cô lập trong nhóm chat.

Bạo lực học đường không phải chỉ là đánh nhau – nó còn là những lời nói cay nghiệt, sự thờ ơ, những ánh mắt loại trừ. Khi một em bé ngày ngày đến trường trong sợ hãi, thì làm sao em còn tâm trí học hành? Khi một em bị tổn thương tinh thần kéo dài, em có thể rơi vào tuyệt vọng, trầm cảm, và đôi khi – đáng tiếc – trở thành kẻ điên cuồng muốn trả thù bằng bạo lực.

Đặc biệt tại Bắc Mỹ, nỗi ám ảnh lớn nhất của phụ huynh chính là những vụ xả súng trong trường. Mỗi lần báo chí đưa tin, xã hội lại bàng hoàng khi học sinh mang súng xả đạn vào thầy cô, bạn bè. Nguyên nhân thường bắt đầu từ sự cô lập, bị bắt nạt, hoặc những ức chế tinh thần khi không được người khác thấu hiểu. Đây là bi kịch khi một học sinh trở thành hung thủ, nhiều em khác và cả xã hội thành nạn nhân của sự bất lực trong giáo dục. Khi bạo lực vũ khí bước vào lớp học, thì trường học không còn là nơi gieo tri thức, mà biến thành chiến trường.

Khi nhắc đến vấn nạn nổ súng trong trường học, người ta nghĩ ngay đến nước Mỹ. Đã có hàng trăm vụ trong vài thập niên qua, với những cái tên gây ám ảnh như Columbine (1999), Sandy Hook (2012), Parkland (2018), Uvalde (2022)…

Mỗi vụ án đều để lại những nỗi đau khôn nguôi: thầy cô ngã xuống khi đang che chở học sinh, bạn bè mãi mãi không trở về, phụ huynh mất con chỉ trong tích tắc. Điều đáng buồn là sau nước mắt và tang lễ, vấn đề vẫn chưa được giải quyết dứt điểm. Nước Mỹ vẫn cho phép mua súng cách hợp pháp.

Các nghiên cứu cho thấy thủ phạm bắn súng thường có những điểm chung như từng bị bắt nạt hoặc cô lập trong trường, có dấu hiệu rối loạn tâm lý nhưng không được can thiệp kịp thời. Ngoài ra còn các lý do phụ thuộc như được tiếp cận vũ khí quá dễ dàng, dành nhiều thời gian trong thế giới ảo, các trò chơi súng đạn, bắn giết để bạo lực được tôn vinh, quan niệm về sống tốt, làm người hùng bị hiểu lầm trầm trọng.

Điều này cho thấy nổ súng trường học không phải chuyện ngẫu nhiên, mà là hậu quả của ba lỗ hổng: lỗ hổng giáo dục (thiếu chăm sóc tâm lý học sinh), lỗ hổng gia đình (thiếu quan tâm và lắng nghe), và lỗ hổng chính sách (thiếu kiểm soát vũ khí). Nếu không đồng thời khắc phục cả ba yếu tố trên, thì bi kịch sẽ còn lặp lại nhiều lần.

Cần nói thêm là trên thị trường nước Mỹ đã có bán loại ba-lô (cặp sách đi học) gắn tấm chống đạn (ballistic panel). Chúng không bảo vệ toàn thân, nhưng có thể che chắn khi trẻ ôm trước ngực hoặc sau lưng. Sau vụ xả súng ở Parkland (2018), nhu cầu mua ba lô chống đạn tăng mạnh, các cặp sách này được bán ở Office Depot, OfficeMax, hay các tiệm nhỏ khác với giá từ 100 – 500 USD

Ở Pennsylvania, một trường đã tặng học sinh lớp 8 các tấm chắn chống đạn bỏ vào ba lô như món quà tốt nghiệp. Tuy nhiên nó chỉ chống được đạn súng ngắn/shotgun, chưa đủ để chống súng trường mạnh.

Một bà mẹ có con thiệt mạng ở Parkland chia sẻ rằng bà hối tiếc vì không có ba lô chống đạn cho con, và sau đó đã cho các con trai sử dụng loại này để giảm bớt lo lắng. Tuy nhiên, có nhiều ý kiến trái chiều cho rằng việc bán các sản phẩm như vậy chỉ làm tăng sự sợ hãi, chỉ che phủ cái vỏ bên ngoài, còn nguyên nhân gốc rễ bên trong như kiểm soát súng, thực sự giải quyết vấn đề thì vẫn chưa được giải quyết rốt ráo.

Nhiều trường đã phải dạy học sinh các bài tập “active shooter drill” (giống như tập dượt phòng cháy). Học sinh được hướng dẫn:

·         Nếu có thể thì chạy ra ngoài ngay (run).

·         Nếu không chạy được thì tìm chỗ trốn, khóa cửa, tắt đèn, giữ im lặng (hide).

·         Cuối cùng, nếu bị đối mặt trực tiếp thì phải tìm cách chống trả (fight) – đây là quy tắc “Run, Hide, Fight” do Bộ An ninh Nội địa Mỹ khuyến cáo.

Tập dợt để bớt hoảng loạn, biết cách đối phó khi gặp nguy hiểm nhưng cũng có nhiều tranh cãi. Một số lo rằng điều này khiến trẻ em sống trong tâm trạng sợ hãi, thay vì được đi học trong môi trường an toàn.

Vậy giáo dục thế nào cho đúng? Trước hết, hãy nhớ rằng giáo dục không phải là nhồi nhét kiến thức, mà là nuôi dưỡng nhân cách. Công nghệ càng phát triển, càng cần khơi dậy những giá trị căn bản như lòng nhân ái, sự cảm thông, tinh thần trách nhiệm.

Trong khi nhiều nơi vẫn loay hoay với bạo lực học đường, có những quốc gia đã thành công hơn nhờ đổi mới tư duy giáo dục.

Chẳng hạn, Phần Lan – đất nước được ca ngợi là có nền giáo dục tiên tiến nhất thế giới – đã xây dựng triết lý “trường học hạnh phúc”. Ở đó, học sinh không bị áp lực thi cử quá mức, thầy cô không dạy để “chạy theo điểm số”, mà dạy để học trò phát triển cá nhân. Quan trọng hơn, các em được rèn luyện kỹ năng sống, sự cảm thông và tinh thần cộng đồng ngay từ nhỏ. Nhờ vậy, tỷ lệ bạo lực học đường thấp, trẻ em ít bị stress, và cũng không có cảnh tượng nổ súng thảm khốc.

Một ví dụ khác là Nhật Bản, học sinh tiểu học mỗi ngày phải tham gia dọn lớp, lau bàn, chăm sóc cây xanh. Nghe tưởng nhỏ nhặt, nhưng chính những việc ấy giúp trẻ học được trách nhiệm, biết chia sẻ, và giảm tính ích kỷ.

Điều này cho thấy giáo dục không chỉ là truyền đạt kiến thức, mà là xây dựng nhân cách. Một xã hội an toàn phải bắt đầu từ những ngôi trường biết gieo hạt giống nhân văn.

Một số nguyên tắc quan trọng phụ huynh cần lưu ý là dạy các em làm chủ công nghệ, đồng ý để các em dùng AI như một người bạn trợ giúp, nhưng phải kiểm chứng, phân tích, và tự đưa ra quyết định. Đồng thời cần tạo môi trường học đường an toàn, nơi mọi học sinh đều được tôn trọng, không bị cô lập hay chế giễu. Ngoài ra còn cần giáo dục cảm xúc (emotional education), giúp các em biết nói ra nỗi buồn, biết xin lỗi, biết tha thứ – những kỹ năng tưởng nhỏ nhưng quyết định hạnh phúc cả đời. Hồi xưa dưới nền giáo dục nhân bản của Việt Nam Cộng Hòa, học sinh luôn được khuyến khích về trí lực lẫn hạnh kiểm, bản thân tôi từng được lãnh 2 phần thưởng hạnh kiểm và học lực vào cuối năm.

Để ngăn ngừa bạo lực tận nguồn gốc, thì phụ huynh không chỉ xử phạt, mà cần tư vấn tâm lý, hỗ trợ gia đình, để em sai lỗi được giáo dục lại, chứ không bị bỏ rơi. Việc kiểm soát vũ khí và tăng an ninh trường học, tuy khó ở xã hội Bắc Mỹ nhưng là yêu cầu cấp bách của chính sách xã hội.

Vai trò của gia đình quan trọng không kém. Cha mẹ không thể chỉ giao hết cho nhà trường và công nghệ. Chính trong gia đình, trẻ em học được bài học đầu tiên về tình yêu thương, sự lắng nghe và cách giải quyết xung đột. Một bữa cơm có tiếng cười, một cái ôm an ủi khi con buồn, một lời động viên khi con thất bại – quan trọng hơn hàng trăm giờ học thêm. Nhiều gia đình hiện nay ít khi có bữa cơm tối chung trong gia đình, mà mỗi người ăn tại phòng riêng.

Nếu cha mẹ chỉ mải mê công việc, bỏ mặc con với điện thoại, máy vi tính thì đừng trách tại sao con lại tìm bạn trong thế giới ảo. Nếu gia đình không dạy con biết yêu thương, thì trường học khó lòng dạy hết.

Chúng ta đang sống trong thời đại công nghệ phát triển không ngừng, hãy để trí tuệ nhân tạo giúp các em học giỏi hơn, nhanh hơn – nhưng đừng để nó thay thế trí tuệ nhân bản. Hãy dạy các em sử dụng công nghệ để xây dựng, không phải để hủy hoại. Và quan trọng nhất, hãy cho trẻ em một môi trường học đường an toàn, nơi không có bạo lực, tiếng súng mà chỉ có tiếng cười và ước mơ.

Tương lai nằm trong tay những đứa trẻ hôm nay. Nhưng trách nhiệm nuôi dưỡng tương lai ấy – nằm trong tay chúng ta, những người lớn hôm nay.

Ngoài gia đình và nhà trường, luật pháp cũng phải góp phần tạo ra một môi trường an toàn cho trẻ. Không thể để vũ khí sử dụng, trôi nổi tự do, không thể coi thường việc kiểm soát mạng xã hội, không thể để trẻ bị đầu độc bởi các nội dung bạo lực mà không ai ngăn chặn.

Truyền thông cũng đóng vai trò quan trọng. Mỗi khi có vụ nổ súng, nhiều tờ báo đăng tải chi tiết thủ phạm, vô tình biến kẻ giết người thành người nổi tiếng. Truyền thông phải thay đổi cách đưa tin: tập trung vào nạn nhân, vào giải pháp, chứ không tô vẽ hung thủ.

Trở lại với câu hỏi ban đầu. Làm sao để giáo dục trẻ em ngày nay? Làm sao để các em hiểu về trí tuệ nhân tạo nhưng không bị lạm dụng? Làm sao để trường học trở lại đúng nghĩa là nơi gieo tri thức và tình thương?

Câu trả lời không chỉ nằm trong một cuốn sách giáo khoa, mà nằm trong trái tim của mỗi người lớn.

• Thầy cô phải dạy bằng sự kiên nhẫn và gương mẫu.
• Cha mẹ phải dạy bằng tình thương và thời gian dành cho con.
• Nhà trường phải dạy bằng sự an toàn và công bằng.
• Xã hội phải dạy bằng luật pháp và môi trường lành mạnh.

AI có thể giúp trẻ em giải toán, nhưng chỉ có con người mới giúp trẻ em biết yêu thương. Máy móc có thể hướng dẫn học sinh vẽ bức tranh, nhưng chỉ có trái tim mới dạy các em biết rơi nước mắt trước nỗi đau của bạn bè.

Trẻ em là mầm non, là tương lai. Một thế hệ được nuôi dưỡng bằng sự thấu hiểu và lòng nhân ái sẽ lớn lên thành xã hội an toàn. Ngược lại, một thế hệ chỉ biết công nghệ mà không biết tình người, thì xã hội ấy có thể giàu mạnh về vật chất nhưng nghèo nàn về tâm hồn.

Chúng ta đang đứng trước một ngã rẽ: hoặc để AI và bạo lực định hình tương lai trẻ em, hoặc cùng nhau tạo ra một nền giáo dục nhân văn – nơi công nghệ là công cụ, con người là chủ, và tình thương là cốt lõi.

Nếu không bắt đầu từ hôm nay, thì ngày mai có thể quá muộn. Nhưng nếu chúng ta thực sự thay đổi, thì thế hệ trẻ sẽ được sống trong một thế giới nơi trường học chỉ có tiếng cười, nơi súng đạn vĩnh viễn biến mất, và nơi trí tuệ nhân tạo chỉ là đôi cánh hỗ trợ, còn trái tim nhân loại mới là kim chỉ nam.

Thân chúc các bạn và gia đình luôn tỉnh táo trong việc sử dụng công nghệ và thành công cả về tinh thần lẫn vật chất.

 Nguyễn Ngọc Duy Hân